Yoga quan niệm như thế nào về bản chất của thời gian và không gian?

Yoga, một di sản tinh thần quý báu từ Ấn Độ cổ đại, không chỉ đơn thuần là một phương pháp rèn luyện thể chất, mà còn là một hệ thống triết học và thực hành toàn diện, hướng đến sự hợp nhất giữa cá nhân và vũ trụ, giữa tiểu ngã (Atman) và đại ngã (Brahman). Để đạt được mục tiêu tối thượng này, Yoga cung cấp cho hành giả một lộ trình tu tập bài bản, bao gồm các kỹ thuật về tư thế (asana), kiểm soát hơi thở (pranayama), thiền định (dhyana) và các nguyên tắc đạo đức (yama, niyama). Tuy nhiên, ẩn sâu bên trong những phương pháp thực hành ấy là một thế giới quan độc đáo, một cách nhìn nhận sâu sắc về bản chất của thực tại, trong đó quan niệm về thời gian và không gian đóng vai trò then chốt.

Khác với nhận thức thông thường, vốn coi thời gian là tuyến tính, trôi chảy từ quá khứ đến tương lai, và không gian là phạm vi ba chiều cố định, Yoga lại có những quan niệm hoàn toàn khác biệt về hai khái niệm nền tảng này. Vậy, Yoga nhìn nhận thời gian và không gian như thế nào? Chúng có mối liên hệ gì với nhau và với hành trình tu tập của một Yogi? Tại sao việc thấu hiểu những khái niệm tưởng chừng như trừu tượng này lại có thể giúp chúng ta thực hành Yoga sâu sắc và ý nghĩa hơn?

Bài viết này sẽ đi sâu phân tích quan niệm của Yoga về bản chất của thời gian và không gian, dựa trên nền tảng kinh điển Yoga, đặc biệt là Upanishads, Bhagavad Gita và Yoga Sutras của Patanjali, cùng với những tư tưởng cốt lõi của triết học Ấn Độ. Qua đó, chúng ta sẽ dần hé mở bức màn bí ẩn về cách Yoga nhìn nhận thực tại, từ đó rút ra những bài học quý giá cho việc thực hành Yoga, không chỉ trên thảm tập mà còn trong cuộc sống hàng ngày.

Hiểu rõ về thời gian và không gian dưới lăng kính Yoga sẽ giúp hành giả bước đi vững chắc hơn trên con đường tìm kiếm sự an lạc, tự do và hợp nhất với nguồn cội thiêng liêng.

Quan niệm của yoga về thời gian

Trong khi khoa học hiện đại và nhận thức thông thường nhìn nhận thời gian như một dòng chảy tuyến tính, bất biến từ quá khứ đến hiện tại rồi hướng tới tương lai, thì Yoga lại đưa ra một quan niệm hoàn toàn khác biệt, sâu sắc và mang tính cách mạng, coi thời gian như một khía cạnh của ảo ảnh (Maya) và nhấn mạnh giá trị của việc sống trọn vẹn trong hiện tại.

Thời gian là một ảo ảnh (Maya) – vượt lên trên khái niệm tuyến tính

• Thời gian tuyến tính là sản phẩm của tâm trí: Triết lý Yoga, đặc biệt là Advaita Vedanta, cho rằng thời gian tuyến tính, với sự phân chia thành quá khứ, hiện tại và tương lai, chỉ là một sản phẩm của tâm trí con người. Tâm trí, do bị giới hạn bởi các giác quan và kinh nghiệm cá nhân, đã tạo ra khái niệm về thời gian để đo lường và sắp xếp các sự kiện. Nó giống như một lớp màn che, ngăn cản chúng ta nhận thức được bản chất thực sự của thực tại.
• Thực tại tối thượng (Brahman) là phi thời gian: Yoga khẳng định rằng thực tại tối thượng, hay Brahman, vượt ra ngoài mọi phạm trù của không gian và thời gian. Brahman là vĩnh hằng, bất biến, không bị giới hạn bởi bất kỳ khái niệm nào do tâm trí tạo ra, bao gồm cả khái niệm về thời gian. Trạng thái này là phi thời gian, là sự tồn tại vĩnh cửu, không có bắt đầu cũng chẳng có kết thúc.
• Giải thích khái niệm Maya: Để hiểu rõ hơn về quan niệm thời gian là ảo ảnh, chúng ta cần tìm hiểu về Maya (माया). Trong triết học Ấn Độ và Yoga, Maya được xem là ảo ảnh, là màn che vô minh, là sức mạnh sáng tạo nhưng cũng đồng thời là nguyên nhân khiến con người không nhận thức được thực tại tối thượng (Brahman). Maya tạo ra thế giới hiện tượng, bao gồm cả khái niệm về không gian và thời gian, khiến chúng ta lầm tưởng rằng thế giới này là thực tại duy nhất. Giống như việc chúng ta nhìn thấy ảo ảnh trên sa mạc, chúng ta bị đánh lừa bởi các giác quan và tâm trí, tin vào sự tồn tại của thời gian tuyến tính, trong khi thực tại tối thượng lại nằm ngoài phạm trù đó.

Thời gian gắn liền với sự thay đổi và chu kỳ – vòng quay biến dịch

• Thời gian và sự vận động: Mặc dù coi thời gian tuyến tính là ảo ảnh, Yoga vẫn thừa nhận sự tồn tại của thời gian gắn liền với sự vận động, biến đổi không ngừng của vũ trụ. Vạn vật, từ những hạt vi mô đến những thiên hà khổng lồ, đều đang trong trạng thái vận động và thay đổi liên tục. Chính sự thay đổi này tạo nên cảm nhận về thời gian. Nếu không có sự thay đổi, sẽ không có khái niệm về thời gian.
• Các chu kỳ thời gian (Yuga, Kalpa): Yoga mô tả thời gian vận động theo những chu kỳ lớn nhỏ khác nhau, phản ánh sự vận động của vũ trụ. Yuga là một chu kỳ thời gian lớn, bao gồm bốn thời kỳ nhỏ hơn: Satya Yuga (thời kỳ hoàng kim), Treta Yuga, Dvapara Yuga và Kali Yuga (thời kỳ suy thoái, thời kỳ hiện tại). Kalpa là một chu kỳ còn lớn hơn nữa, tương đương với một “ngày” của Brahma, bao gồm hàng triệu năm. Những chu kỳ này tượng trưng cho sự thăng trầm, phát triển và suy tàn của vũ trụ, cũng như của các nền văn minh và của chính con người.
• Ý nghĩa trong tu tập: Hiểu được tính chu kỳ của thời gian giúp hành giả Yoga nhìn nhận cuộc sống một cách thấu đáo hơn, chấp nhận sự vô thường, thay đổi như một quy luật tất yếu. Từ đó, họ không bám víu vào những thứ nhất thời, mà hướng đến sự phát triển tâm linh, vượt thoát khỏi sự ràng buộc của các chu kỳ và đạt đến sự giải thoát.

Tầm quan trọng của việc sống trong hiện tại – chìa khóa mở cánh cửa an lạc

• Hiện tại là thực tại duy nhất: Yoga nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tập trung vào khoảnh khắc hiện tại (kṣaṇa). Quá khứ đã qua, tương lai chưa tới, chỉ có hiện tại là thực sự tồn tại. Chìm đắm trong quá khứ hay lo lắng về tương lai chỉ khiến tâm trí thêm rối loạn và bất an.
• Thực hành chánh niệm (Mindfulness): Chánh niệm là nền tảng của thực hành Yoga, là khả năng nhận thức rõ ràng, trọn vẹn những gì đang diễn ra trong giây phút hiện tại, bao gồm các cảm giác trên cơ thể, hơi thở, suy nghĩ và cảm xúc, mà không phán xét hay phản ứng. Thông qua chánh niệm, hành giả Yoga học cách buông bỏ những suy nghĩ về quá khứ, những lo lắng về tương lai, để tập trung hoàn toàn vào hiện tại.
• Sống trọn vẹn trong hiện tại là con đường dẫn đến an lạc và giải thoát: Khi tâm trí an trú trong hiện tại, không bị chi phối bởi quá khứ hay tương lai, hành giả sẽ trải nghiệm được sự bình an, tĩnh lặng nội tâm. Đây chính là nền tảng để phát triển trí tuệ, lòng từ bi và hướng đến mục tiêu giải thoát (Moksha) – trạng thái vượt thoát khỏi mọi khổ đau, đạt đến sự hợp nhất với thực tại tối thượng (Brahman).

Tóm lại, quan niệm của Yoga về thời gian rất sâu sắc và khác biệt so với nhận thức thông thường. Bằng cách hiểu rõ bản chất của thời gian, hành giả Yoga có thể chuyển hóa nhận thức, sống trọn vẹn trong hiện tại và tiến bước trên con đường phát triển tâm linh, hướng đến sự giải thoát và an lạc đích thực.

Quan niệm của yoga về không gian

Nếu như quan niệm về thời gian trong Yoga đã mang đến một cái nhìn sâu sắc và khác biệt, thì quan niệm về không gian cũng không kém phần độc đáo và mang tính cách mạng. Yoga không chỉ đơn thuần nhìn nhận không gian như một phạm vi vật lý ba chiều, mà còn khám phá chiều sâu của không gian nội tâm, nơi ẩn chứa tiềm năng vô hạn của con người.

Không gian bên ngoài cũng chỉ là một phần của Maya – sự tương đối của thế giới vật chất

• Không gian là một phần của thế giới hiện tượng: Giống như thời gian, không gian bên ngoài, không gian vật lý mà chúng ta đang sống và tương tác, cũng được xem là một phần của thế giới hiện tượng (Maya). Nó không phải là thực tại tuyệt đối (Brahman), mà chỉ là một sản phẩm của tâm trí, một biểu hiện của ảo ảnh (Maya).

• Không gian phụ thuộc vào nhận thức chủ quan: Theo Yoga, không gian bên ngoài không tồn tại một cách khách quan, độc lập, mà phụ thuộc vào nhận thức của chủ thể. Cách chúng ta cảm nhận về không gian, về khoảng cách, kích thước, hình dạng,… đều bị chi phối bởi tâm trí và các giác quan. Ví dụ, cùng một căn phòng, nhưng với người này có thể cảm thấy rộng rãi, thoáng đãng, trong khi với người khác lại cảm thấy chật hẹp, tù túng. Điều này cho thấy không gian không phải là một thực thể cố định, mà là một khái niệm mang tính tương đối.
• Tính không (Shunyata): Khái niệm về tính không trong Phật giáo, cũng có ảnh hưởng đến triết lý Yoga, nhấn mạnh rằng vạn vật, bao gồm cả không gian, đều không có tự tánh, không tồn tại một cách độc lập và cố định. Chúng phụ thuộc lẫn nhau, luôn biến đổi và cuối cùng đều trở về với hư không.

ĐỌC THÊM: YOGA SUTRAS VÀ PHẬT GIÁO: SO SÁNH VÀ ĐỐI CHIẾU HAI HỆ THỐNG TRIẾT HỌC

Khám phá không gian bên trong (Chidakasha) – chiều sâu của tâm thức

• Chidakasha – Không gian của tâm thức: Trong khi khoa học hiện đại tập trung nghiên cứu về không gian vật lý, Yoga lại đặc biệt chú trọng đến không gian bên trong, không gian của tâm thức, được gọi là Chidakasha (चिदाकाश). Đây là không gian của nhận thức thuần khiết, là nền tảng của mọi trải nghiệm, suy nghĩ, cảm xúc. Chidakasha không bị giới hạn bởi bất kỳ hình dạng, kích thước hay vị trí nào, nó vô biên, vô tận và tràn đầy tiềm năng.
• Đặc tính của Chidakasha: Chidakasha được mô tả là nơi không có sự phân biệt, không có nhị nguyên (tốt – xấu, đúng – sai, ta – người), không có giới hạn và không có sự ràng buộc. Đó là không gian của sự tĩnh lặng tuyệt đối, của an bình nội tại và của tiềm năng sáng tạo vô hạn. Trong Chidakasha, mọi ý niệm về không gian và thời gian đều tan biến.
• Hợp nhất với Chidakasha qua thiền định: Mục tiêu quan trọng của thiền định (Dhyana) trong Yoga là giúp hành giả hướng tâm trí vào bên trong, vượt qua những suy nghĩ, cảm xúc xao động để đạt đến trạng thái hợp nhất với Chidakasha. Khi trải nghiệm được không gian tâm thức thuần khiết này, hành giả sẽ nhận ra bản chất thực sự của mình, vượt lên trên những giới hạn của thân xác và tâm trí hữu hạn.

Mối liên hệ mật thiết giữa không gian bên trong và không gian bên ngoài – sự phản chiếu của nội tâm

• Sự tương quan: Yoga cho rằng không gian bên trong (Chidakasha) và không gian bên ngoài có mối liên hệ mật thiết, tương quan và ảnh hưởng lẫn nhau. Trạng thái của tâm thức bên trong sẽ quyết định cách chúng ta cảm nhận và tương tác với thế giới bên ngoài. Khi tâm trí rối loạn, đầy ắp những suy nghĩ tiêu cực, chúng ta sẽ nhìn thế giới xung quanh một cách méo mó, tiêu cực. Ngược lại, khi tâm trí tĩnh lặng, an bình, chúng ta sẽ cảm nhận thế giới một cách rõ ràng, chân thực và tích cực hơn.
• Ảnh hưởng của Chidakasha đến thế giới quan: Sự thanh tịnh, rộng mở và an lạc của không gian bên trong (Chidakasha) sẽ phản chiếu ra bên ngoài, giúp chúng ta nhìn nhận thế giới với cái nhìn bao dung, thấu hiểu và yêu thương hơn. Chúng ta sẽ ít bị ảnh hưởng bởi những tác động tiêu cực từ bên ngoài, dễ dàng thích nghi với hoàn cảnh và duy trì được sự cân bằng nội tâm.
• Mở rộng nhận thức: Thông qua thực hành Yoga, đặc biệt là thiền định, hành giả có thể dần mở rộng nhận thức, vượt qua giới hạn của không gian vật lý hữu hạn. Họ trải nghiệm được sự kết nối sâu sắc với vũ trụ, với vạn vật, nhận ra rằng mọi thứ đều có mối liên hệ mật thiết với nhau, không có gì là tách biệt, riêng lẻ. Đây chính là bước tiến quan trọng trên con đường hướng đến sự giác ngộ và giải thoát.

Tóm lại, quan niệm của Yoga về không gian không chỉ dừng lại ở khía cạnh vật lý, mà còn đi sâu vào khám phá chiều không gian nội tâm, nơi ẩn chứa tiềm năng vô hạn của con người. Bằng cách thực hành Yoga, đặc biệt là thiền định, chúng ta có thể từng bước tịnh hóa tâm trí, mở rộng nhận thức và trải nghiệm sự hợp nhất với không gian tâm thức thuần khiết, từ đó đạt được sự an lạc, tự do và giác ngộ.

Mối liên hệ giữa thời gian, không gian và thực hành Yoga

Quan niệm độc đáo về thời gian và không gian trong Yoga không chỉ dừng lại ở mức độ triết lý, mà còn có mối liên hệ mật thiết với các phương pháp thực hành Yoga, đặc biệt là Asana, Pranayama và Dhyana. Thông qua thực hành, hành giả có thể trải nghiệm và kiểm chứng những tư tưởng này, từ đó chuyển hóa nhận thức và tiến gần hơn đến mục tiêu tối thượng của Yoga – Samadhi (समाधि).

Asana và Pranayama – Nền tảng cho sự chuyển hóa

• Asana: Các tư thế Yoga không chỉ đơn thuần là các bài tập thể chất, mà còn là công cụ để tác động lên cả không gian bên trong và không gian bên ngoài. Khi thực hành Asana, hành giả học cách cảm nhận cơ thể mình trong không gian, ý thức về sự sắp xếp, cân bằng và chuyển động của các bộ phận cơ thể. Đồng thời, Asana cũng tác động đến không gian bên trong, thông qua việc kéo giãn, xoa bóp các cơ quan nội tạng, kích thích các tuyến nội tiết và điều hòa dòng chảy năng lượng (Prana) trong cơ thể. Ví dụ, các tư thế vặn mình giúp xoa bóp các cơ quan tiêu hóa, các tư thế đảo ngược giúp tăng cường lưu thông máu lên não. Thông qua Asana, hành giả học cách làm chủ cơ thể, vượt qua những giới hạn về thể chất, từ đó tác động đến tâm trí và mở rộng nhận thức.
• Pranayama: Pranayama là kỹ thuật kiểm soát và điều hòa hơi thở, có mối liên hệ mật thiết với cả thời gian và không gian. Hơi thở là nhịp cầu nối giữa cơ thể và tâm trí, giữa không gian bên trong và không gian bên ngoài. Thông qua việc điều hòa hơi thở, hành giả có thể điều hòa năng lượng (Prana) trong cơ thể, làm dịu tâm trí và đưa tâm trí trở về với hiện tại. Ví dụ, kỹ thuật thở Nadi Shodhana (thở luân phiên) giúp cân bằng hai dòng năng lượng âm dương trong cơ thể, tạo ra sự hài hòa và tĩnh lặng. Khi thực hành Pranayama, hành giả trải nghiệm sự kết nối giữa hơi thở (khoảnh khắc hiện tại – thời gian) và sự lan tỏa của năng lượng trong cơ thể (không gian bên trong).
• Thanh lọc và chuẩn bị: Asana và Pranayama giúp thanh lọc cơ thể, loại bỏ độc tố, điều hòa năng lượng, tạo nền tảng vững chắc cho việc thực hành thiền định sâu hơn. Hai kỹ thuật này giúp hành giả làm chủ cơ thể và hơi thở, từ đó dễ dàng kiểm soát tâm trí và hướng nội trong quá trình thiền định.

Thiền Định (Dhyana) – Vượt thoát thời gian và không gian

• Hướng tâm trí vào bên trong: Thiền định (Dhyana) là trạng thái tập trung sâu, khi tâm trí không còn bị chi phối bởi các giác quan và những suy nghĩ miên man. Trong thiền định, hành giả hướng sự chú ý vào bên trong, quan sát hơi thở, cảm nhận cơ thể hoặc tập trung vào một đối tượng thiền định (mantra, hình ảnh,…). Qua quá trình này, hành giả dần vượt qua sự ràng buộc của các giác quan, không còn bị chi phối bởi những kích thích từ thế giới bên ngoài (không gian bên ngoài).
• Trải nghiệm phi thời gian, phi không gian: Khi thiền định sâu, hành giả có thể trải nghiệm trạng thái phi thời gian, phi không gian. Cảm nhận về thời gian trôi qua nhanh hay chậm, cảm nhận về không gian rộng hay hẹp dần tan biến. Tâm trí trở nên tĩnh lặng, an bình, không còn bị giới hạn bởi các khái niệm về thời gian và không gian. Đây là trạng thái vượt lên trên sự ràng buộc của thế giới hiện tượng (Maya).
• Hợp nhất với Chidakasha: Trong quá trình thiền định sâu, hành giả dần hợp nhất với Chidakasha (không gian tâm thức), trải nghiệm trạng thái thuần khiết, không có sự phân biệt, giới hạn. Đây là trạng thái nhận thức sâu sắc về bản chất thực sự của mình, vượt lên trên mọi ý niệm về không gian và thời gian. Chidakasha chính là cánh cửa dẫn đến sự hợp nhất với Brahman, thực tại tối thượng.

Mục tiêu tối thượng của Yoga (Samadhi) – vượt ngoài thời gian và không gian

• Samadhi (समाधि – Trạng Thái Hợp Nhất): Samadhi là cảnh giới cao nhất trong thực hành Yoga, là trạng thái siêu thức, nơi hành giả hợp nhất hoàn toàn với thực tại tối thượng (Brahman). Trong Samadhi, mọi ý niệm về thời gian, không gian, nhân quả, nhị nguyên đều tan biến. Hành giả trải nghiệm sự an lạc tuyệt đối, sự tự do hoàn toàn, vượt ra ngoài mọi giới hạn của thế giới vật chất.
• Giải thoát (Moksha): Đạt đến Samadhi cũng đồng nghĩa với việc giải thoát (Moksha) khỏi vòng luân hồi (Samsara), thoát khỏi mọi khổ đau, ràng buộc của thế giới hiện tượng. Hành giả không còn bị chi phối bởi ảo ảnh (Maya), trong đó có ảo ảnh về thời gian và không gian.

Tóm lại, quan niệm về thời gian và không gian trong Yoga có mối liên hệ mật thiết với các phương pháp thực hành và mục tiêu tối thượng của Yoga. Asana và Pranayama giúp thanh lọc thân tâm, tạo nền tảng cho thiền định. Thiền định giúp hành giả vượt thoát khỏi sự ràng buộc của thời gian và không gian, hướng đến sự hợp nhất với Chidakasha. Và cuối cùng, Samadhi là trạng thái hợp nhất với Brahman, vượt ra ngoài mọi khái niệm về thời gian và không gian, đạt đến sự giải thoát hoàn toàn.

Hiểu rõ mối liên hệ này, hành giả sẽ có cái nhìn sâu sắc hơn về hành trình Yoga, từ đó thực hành một cách đúng đắn và hiệu quả hơn, hướng đến mục tiêu cuối cùng là sự an lạc, tự do và giác ngộ.

ĐỌC THÊM: MẬT MÃ YOGA P3: YOGA LÀ SỰ HỢP NHẤT CỦA CÁ NHÂN VỚI VŨ TRỤ

Kết luận

Như vậy, qua quá trình phân tích, chúng ta đã phần nào hé mở được bức màn bí ẩn về quan niệm của Yoga đối với thời gian và không gian. Khác với nhận thức thông thường, Yoga xem thời gian và không gian là những khái niệm tương đối, là sản phẩm của tâm trí, thuộc về thế giới hiện tượng đầy biến động và ảo ảnh (Maya). Chúng không phải là thực tại tuyệt đối, vĩnh hằng, mà chỉ là những khía cạnh của thế giới mà chúng ta đang trải nghiệm qua lăng kính của các giác quan và tâm trí hữu hạn.

Nhận thức được bản chất tương đối của thời gian và không gian đóng vai trò vô cùng quan trọng trong hành trình thực hành Yoga. Hiểu rằng thời gian tuyến tính chỉ là một ảo ảnh, hành giả sẽ hướng tâm trí về khoảnh khắc hiện tại, sống trọn vẹn với từng hơi thở, từng chuyển động, không còn bị trói buộc bởi quá khứ hay lo lắng về tương lai. Nhận thức được không gian bên ngoài cũng chỉ là một phần của Maya, hành giả sẽ chú trọng hơn vào việc khám phá không gian nội tâm (Chidakasha), tìm kiếm sự tĩnh lặng, an bình và kết nối với bản thể chân thực bên trong.

Thông qua các phương pháp thực hành Yoga, đặc biệt là Asana, Pranayama và Dhyana, hành giả từng bước thanh lọc thân tâm, điều hòa năng lượng, kiểm soát tâm trí và chuyển hóa nhận thức. Họ dần vượt qua những giới hạn của thời gian và không gian, trải nghiệm sự hợp nhất với Chidakasha, không gian của tâm thức thuần khiết. Để rồi, ở cảnh giới cao nhất của Yoga – Samadhi, hành giả hợp nhất hoàn toàn với Brahman, thực tại tối thượng, vượt ra ngoài mọi khái niệm về không gian, thời gian, nhân quả, đạt đến sự giải thoát (Moksha) vĩnh hằng.

Con đường Yoga là một hành trình dài, đòi hỏi sự kiên trì, nỗ lực và chánh niệm. Việc hiểu rõ quan niệm về thời gian và không gian chỉ là một phần trong hành trình ấy. Hãy tiếp tục khám phá và thực hành Yoga một cách tinh tấn, để tự mình trải nghiệm những chân lý sâu sắc về thời gian, không gian và bản chất của chính mình. Hãy để Yoga dẫn dắt bạn đi qua những giới hạn của thế giới hiện tượng, hướng đến sự hợp nhất với thực tại tối thượng, nơi không còn khổ đau, chỉ có an lạc, tự do và tình yêu thương vô điều kiện. Đó chính là món quà quý giá nhất mà Yoga mang lại cho nhân loại.