Vị kỷ và Vị tha: Ranh giới mong manh giữa lợi mình và giúp người

Hãy tưởng tượng bạn đang nắm trong tay một đồng xu. Một mặt của đồng xu khắc chữ Tôi – tượng trưng cho lợi ích cá nhân, sự quan tâm đến bản thân, những mong muốn, nhu cầu, và hạnh phúc của riêng bạn. Mặt còn lại khắc chữ Người – tượng trưng cho lợi ích của người khác, sự quan tâm đến tha nhân, lòng trắc ẩn, sự đồng cảm, và mong muốn giúp đỡ những người xung quanh. Bạn tung đồng xu lên, và nó xoay tròn trong không trung. Mặt nào sẽ ngửa lên khi đồng xu rơi xuống? Liệu có thể có cả hai mặt cùng ngửa? Hay chúng ta buộc phải lựa chọn giữa Tôi và Người?

Để cụ thể hơn, chúng ta hãy cùng xem xét những tình huống sau đây

Tình huống 1 (Cá nhân): Bạn đang đi trên đường, và bất chợt nhặt được một chiếc ví rơi. Bên trong, bạn thấy có rất nhiều tiền, giấy tờ tùy thân, và một bức ảnh gia đình. Lòng tham nổi lên, bạn nghĩ đến việc giữ lại chiếc ví cho riêng mình, sử dụng số tiền đó để mua sắm, du lịch, hoặc giải quyết những khó khăn tài chính của bản thân. Nhưng lương tâm bạn cắn rứt, bạn hình dung ra nỗi lo lắng, sự hoảng loạn của người mất ví, và bạn nghĩ đến việc trả lại chiếc ví cho họ. Lựa chọn nào là đúng? Lựa chọn nào sẽ khiến bạn hạnh phúc hơn? Lựa chọn nào sẽ thể hiện bạn là người như thế nào?

Tình huống 2 (Công việc): Bạn đang làm việc trong một công ty, và bạn có cơ hội được thăng tiến lên một vị trí cao hơn, với mức lương và quyền lợi tốt hơn. Nhưng để đạt được điều đó, bạn phải cạnh tranh với một đồng nghiệp thân thiết, người mà bạn rất quý mến và tôn trọng. Nếu bạn thành công, đồng nghiệp của bạn sẽ thất bại. Nếu bạn thất bại, bạn sẽ mất đi cơ hội của mình. Bạn sẽ làm gì? Bạn sẽ cạnh tranh hết mình, bất chấp mọi thứ để đạt được mục tiêu, hay bạn sẽ nhường bước, hy sinh lợi ích của bản thân vì tình bạn?

Tình huống 3 (Xã hội): Một quốc gia giàu có, phát triển, đứng trước lựa chọn: dành một phần lớn ngân sách của mình để giúp đỡ các quốc gia nghèo khó, kém phát triển, đang phải đối mặt với nạn đói, dịch bệnh, thiên tai, chiến tranh…, hay tập trung vào việc phát triển kinh tế trong nước, nâng cao đời sống của người dân của mình? Lựa chọn nào là hợp lý? Lựa chọn nào là đúng đắn về mặt đạo đức? Lựa chọn nào sẽ mang lại lợi ích lớn nhất cho tất cả mọi người?

Những tình huống trên, dù ở những cấp độ khác nhau, đều cho thấy sự giằng co, sự mâu thuẫn, sự lưỡng nan giữa vị kỷ (Egoism) – quan tâm đến lợi ích của bản thân, đặt bản thân lên trên hết – và vị tha (Altruism) – quan tâm đến lợi ích của người khác, sẵn sàng hy sinh bản thân vì người khác. Liệu vị kỷ và vị tha có phải là hai thái cực đối lập, hai mặt của một đồng xu, không thể dung hòa, không thể cùng tồn tại? Hay chúng có thể song hành, bổ sung, và thậm chí là hòa quyện vào nhau?

Có ranh giới rõ ràng nào giữa vị kỷ và vị tha, hay đó chỉ là một ranh giới mong manh, mờ nhạt, dễ bị vượt qua, và thay đổi tùy theo hoàn cảnh, quan điểm, và giá trị của mỗi người? Một hành động có thể vừa là vị kỷ, vừa là vị tha?

Liệu có thể vừa sống vì mình, vừa làm hài lòng người khác? Làm thế nào để cân bằng giữa hai điều này? Làm thế nào để tìm thấy một điểm giao thoa, một sự hài hòa giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng? Làm thế nào để vừa theo đuổi hạnh phúc của bản thân, vừa đóng góp cho hạnh phúc của người khác?

Trong bài viết hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những vấn đề đạo đức cơ bản nhất, phức tạp nhất, và gây tranh cãi nhất của con người: Vị kỷ hay vị tha? Tôi hay Người? Cá nhân hay cộng đồng? Chúng ta sẽ xem xét các quan điểm khác nhau về vấn đề này, từ triết học, đạo đức học, đến tâm lý học, sinh học, xã hội học, và kinh tế học.

Chúng ta sẽ tìm hiểu về bản chất của vị kỷ và vị tha, những hình thái của chúng, những động cơ của chúng, những tác động của chúng, và những tranh luận xung quanh chúng. Và quan trọng hơn, chúng ta sẽ cùng nhau suy ngẫm và tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi: Làm thế nào để sống một cuộc đời vừa hạnh phúc, vừa ý nghĩa, vừa có ích cho bản thân, vừa có ích cho xã hội, vừa trọn vẹn cho cái tôi, vừa hài hòa với cái ta?

Trước khi đi vào tìm hiểu sự khác biệt này mời bạn tìm hiểu lại về 2 chủ nghĩa sống này:

ĐỌC THÊM: CHỦ NGHĨA VỊ KỶ: LỢI ÍCH BẢN THÂN LÀ TRÊN HẾT?

ĐỌC THÊM: CHỦ NGHĨA VỊ THA ALTRUISM: SỐNG VÌ NGƯỜI KHÁC, ĐÓ LÀ HẠNH PHÚC ĐÍCH THỰC?

Vị kỷ và vị tha: Không phải lúc nào cũng đối lập

Thực tế cho thấy, vị kỷ và vị tha không phải lúc nào cũng mâu thuẫn, đối lập, hay loại trừ lẫn nhau. Trong nhiều trường hợp, chúng có thể song hành, bổ sung, hỗ trợ, và thậm chí là hòa quyện vào nhau.

Vị tha vị kỷ (Egoistic Altruism/Enlightened Self-Interest): Như đã đề cập, giúp đỡ người khác có thể mang lại lợi ích cho chính bản thân chúng ta, về mặt tâm lý, xã hội, và thậm chí là vật chất. Khi chúng ta làm điều tốt cho người khác, chúng ta cảm thấy hạnh phúc hơn, ý nghĩa hơn, tự tin hơn, được tôn trọng hơn, được yêu thương hơn, và có thể nhận được sự giúp đỡ từ người khác trong tương lai.
Hợp tác đôi bên cùng có lợi (Win-Win Situation/Mutual Benefit): Trong nhiều tình huống, chúng ta có thể tìm kiếm những giải pháp, những cách thức hành động mà vừa mang lại lợi ích cho bản thân, vừa mang lại lợi ích cho người khác. Đây là cách tiếp cận thông minh, hiệu quả, và bền vững nhất, thay vì chỉ tập trung vào lợi ích cá nhân một cách thiển cận.
Lòng tốt ngẫu nhiên (Random Acts of Kindness): Đôi khi, chúng ta giúp đỡ người khác một cách hoàn toàn tự nhiên, không suy nghĩ, không tính toán, không mong cầu bất kỳ điều gì, chỉ đơn giản là vì chúng ta muốn làm điều đó, vì chúng ta cảm thấy đó là điều đúng đắn, điều nên làm. Những hành động tốt nhỏ nhặt này, dù không có ý nghĩa gì to tát, nhưng có thể tạo ra những tác động tích cực đến cuộc sống của người khác, và lan tỏa năng lượng tích cực trong cộng đồng.

Như vậy, vị kỷ và vị tha không phải là hai thái cực hoàn toàn tách biệt, mà là hai khía cạnh phức tạp của bản chất con người, có thể xung đột, mâu thuẫn, nhưng cũng có thể hòa hợp, bổ sung, và cùng tồn tại trong mỗi chúng ta. Vấn đề không phải là lựa chọn giữa vị kỷ hay vị tha, mà là tìm kiếm một sự cân bằng, một sự hài hòa giữa hai điều này, để sống một cuộc đời vừa hạnh phúc, vừa ý nghĩa, vừa có ích cho bản thân, vừa có ích cho xã hội.

Ranh giới mong manh giữa Vị tha và Vị kỷ

Trong thực tế, ranh giới giữa vị kỷ và vị tha, giữa quan tâm đến bản thân và quan tâm đến người khác, thường rất mong manh, mơ hồ, và dễ bị nhầm lẫn. Một hành động có thể bắt nguồn từ động cơ vị kỷ, nhưng lại mang lại kết quả vị tha, và ngược lại. Một hành động có thể được coi là vị tha trong hoàn cảnh này, nhưng lại bị coi là vị kỷ trong hoàn cảnh khác. Vì vậy, điều quan trọng không phải là phán xét một hành động là vị kỷ hay vị tha, mà là xem xét động cơ, hoàn cảnh, hậu quả, và tác động của nó đến bản thân và người khác.

Vị kỷ lành mạnh

Quan tâm đến bản thân, chăm sóc bản thân, bảo vệ bản thân, phát triển bản thân, theo đuổi những mục tiêu, ước mơ, đam mê của bản thân, và bảo vệ những quyền lợi chính đáng của mình… là những biểu hiện của vị kỷ lành mạnh, cần thiết, và đáng khuyến khích. Đây không phải là ích kỷ, mà là tự trọng, tự yêu thương, và tự bảo vệ.

Nếu bạn không yêu bản thân, bạn không thể yêu người khác. Nếu bạn không tôn trọng bản thân, bạn không thể tôn trọng người khác. Nếu bạn không chăm sóc bản thân, bạn không thể chăm sóc người khác. Nếu bạn không biết mình muốn gì, cần gì, bạn không thể giúp đỡ người khác một cách hiệu quả.

Ví dụ: Chăm sóc sức khỏe, học tập, phát triển sự nghiệp, dành thời gian cho sở thích cá nhân, bảo vệ bản thân khỏi bị tổn hại…

Khi vị kỷ trở thành ích kỷ

Vị kỷ trở thành ích kỷ khi chúng ta đặt lợi ích của bản thân lên trên tất cả, bất chấp lợi ích của người khác, không quan tâm đến cảm xúc, suy nghĩ, nhu cầu, và quyền lợi của người khác, thậm chí sẵn sàng gây hại cho người khác để đạt được mục đích của mình.

Ví dụ

Lừa đảo, trộm cắp, tham nhũng, bóc lột, phản bội… để kiếm tiền, đạt được quyền lực, hoặc thỏa mãn những ham muốn cá nhân.
Gây ô nhiễm môi trường, phá hoại tài nguyên thiên nhiên, bất chấp hậu quả đối với cộng đồng và thế hệ tương lai.
Chen lấn, xô đẩy, giẫm đạp lên người khác để đạt được một lợi thế nào đó.
Nói xấu, đặt điều, hạ bệ người khác để nâng cao bản thân.

Vị tha lành mạnh

Vị tha lành mạnh là giúp đỡ người khác một cách tự nguyện, xuất phát từ lòng trắc ẩn, sự đồng cảm, tình yêu thương, và mong muốn làm điều tốt, không vụ lợi, không toan tính, không mong cầu sự đền đáp, và không gây tổn hại đến bản thân và người khác.

Ví dụ

Làm từ thiện, quyên góp, ủng hộ những người có hoàn cảnh khó khăn.
Hiến máu, hiến tạng để cứu người.
Tham gia các hoạt động tình nguyện, bảo vệ môi trường, xây dựng cộng đồng.
Tha thứ cho lỗi lầm của người khác.
Lắng nghe, chia sẻ, và động viên những người đang gặp khó khăn.
Vị tha lành mạnh mang lại niềm vui, hạnh phúc, ý nghĩa, và sự kết nối cho cả người cho và người nhận.

Khi vị tha trở thành hy sinh vô ích

Vị tha trở thành hy sinh vô ích khi chúng ta hy sinh bản thân một cách mù quáng, không suy nghĩ, không cân nhắc, không mang lại lợi ích thực sự cho bất kỳ ai, hoặc thậm chí gây hại cho bản thân và người khác.

Ví dụ

Đâm đầu vào lửa một cách vô nghĩa, không có mục đích, không có kế hoạch, và không có khả năng thực sự cứu giúp ai.
Tử vì đạo một cách mù quáng, cuồng tín, không vì một lý tưởng cao đẹp, chính đáng, mà vì những giáo điều sai lầm, lạc hậu, hoặc bị lợi dụng.
Cho đi tất cả tiền bạc, tài sản, thời gian, năng lượng của mình cho người khác, đến mức bản thân trở nên khánh kiệt, suy sụp, và không còn khả năng tự lo cho mình.
Bao che, dung túng cho những hành vi sai trái của người khác, vì sợ mất lòng, sợ bị cô lập, hoặc vì một tình cảm mù quáng nào đó.
Hy sinh ước mơ, hoài bão, sở thích, hạnh phúc cá nhân của mình một cách không cần thiết, không xứng đáng, chỉ để làm hài lòng người khác, hoặc đáp ứng những kỳ vọng không thực tế của xã hội.

ĐỌC THÊM: YÊU BẢN THÂN KHÔNG PHẢI LÀ ÍCH KỶ. NHIỀU NGƯỜI KHÔNG XỨNG ĐÁNG NHẬN ĐƯỢC NÓ

Sự cần thiết của ranh giới

Đặt ranh giới (boundaries) là rất quan trọng để bảo vệ bản thân khỏi bị lợi dụng, tổn thương, hoặc hy sinh một cách vô ích. Ranh giới giúp chúng ta xác định giới hạn của sự cho đi, sự giúp đỡ, và sự hy sinh, để đảm bảo rằng chúng ta không vượt quá khả năng, nguồn lực, và giá trị của mình.

Học cách nói không.
Biết khi nào nên giúp đỡ, và khi nào nên từ chối.
Không để cho lòng tốt của mình bị lợi dụng.
Bảo vệ thời gian, năng lượng, và cảm xúc của bản thân.

Chủ nghĩa vị tha hiệu quả có thể được coi là một cách tiếp cận cân bằng giữa vị kỷ và vị tha. Nó khuyến khích chúng ta giúp đỡ người khác, nhưng không phải một cách mù quáng, cảm tính, mà một cách có lý trí, có kế hoạch, có chiến lược, và có hiệu quả. Nó nhấn mạnh vào việc sử dụng kiến thức, kỹ năng, nguồn lực của mình để tạo ra tác động tích cực lớn nhất cho thế giới, giải quyết những vấn đề cấp bách nhất, và giúp đỡ những người cần giúp đỡ nhất.

Tóm lại, ranh giới giữa vị kỷ và vị tha là rất mong manh, và việc tìm kiếm sự cân bằng giữa hai điều này là một quá trình liên tục, đòi hỏi sự tự nhận thức, sự điều chỉnh, sự học hỏi, và sự trưởng thành không ngừng.

ĐỌC THÊM: ỨNG DỤNG LUẬT TƯƠNG SINH TƯƠNG KHẮC TRONG CUỘC SỐNG: CHÌA KHÓA CHO MỌI MỐI QUAN HỆ

Kết luận

Vị kỷ và vị tha, tưởng chừng như hai thái cực đối lập, hai mặt của một đồng xu, hai con đường không bao giờ gặp nhau. Nhưng thực tế, chúng không nhất thiết phải mâu thuẫn, loại trừ lẫn nhau. Chúng ta hoàn toàn có thể vừa quan tâm đến bản thân, vừa quan tâm đến người khác. Vấn đề không phải là lựa chọn giữa vị kỷ hay vị tha, mà là tìm kiếm một sự cân bằng, một sự hài hòa, một điểm giao thoa giữa hai điều này. Điều quan trọng không phải là hành động của chúng ta mang tính vị kỷ hay vị tha, mà là động cơ, mục đích, hậu quả, và tác động của hành động đó đến bản thân và người khác. Và quan trọng hơn cả, là hành động một cách có ý thức, có trách nhiệm, có trí tuệ, và có lòng trắc ẩn.

Cá nhân tôi tin rằng, một cuộc sống hạnh phúc và ý nghĩa thực sự là một cuộc sống có sự hài hòa giữa vị kỷ và vị tha, giữa quan tâm đến bản thân và quan tâm đến người khác, giữa cho đi và nhận lại. Chúng ta cần phải yêu thương bản thân, chăm sóc bản thân, tôn trọng bản thân, phát triển bản thân, và theo đuổi những mục tiêu, ước mơ, đam mê của riêng mình.

Nhưng chúng ta cũng cần phải mở rộng trái tim mình với người khác, với cộng đồng, và với thế giới, biết quan tâm, chia sẻ, giúp đỡ, yêu thương, và cống hiến. Khi chúng ta làm được điều đó, chúng ta không chỉ mang lại hạnh phúc cho người khác, mà còn tìm thấy hạnh phúc cho chính mình, và cuộc sống của chúng ta trở nên trọn vẹn và ý nghĩa hơn. Vị tha không phải là từ bỏ bản thân, mà là mở rộng bản thân để bao gồm cả người khác

Tôi mong rằng, sau bài viết này, mỗi chúng ta sẽ dành thời gian để suy ngẫm về mối quan hệ giữa vị kỷ và vị tha trong cuộc sống của mình:

Bạn đang nghiêng về phía nào? Vị kỷ hay vị tha? Bạn có đang quá tập trung vào bản thân, bỏ quên người khác, hay bạn đang quá hy sinh bản thân, không quan tâm đến nhu cầu của mình?
Bạn có đang sống một cuộc đời cân bằng, hài hòa giữa việc cho đi và nhận lại? Hay bạn đang cảm thấy mệt mỏi, kiệt sức, trống rỗng, vì cho đi quá nhiều, hoặc cảm thấy tội lỗi, bất an, vì nhận lại quá nhiều?
Bạn có thể làm gì để trở nên vị tha hơn, mà không đánh mất sự quan tâm đến bản thân? Bạn có thể làm gì để chăm sóc bản thân tốt hơn, mà không trở nên ích kỷ?

Hãy bắt đầu bằng những hành động nhỏ, cụ thể, thiết thực, trong khả năng của bạn

Dành thời gian cho gia đình, bạn bè, và những người bạn yêu thương.
Lắng nghe và chia sẻ với người khác.
Giúp đỡ những người gặp khó khăn.
Tham gia các hoạt động tình nguyện, cộng đồng.
Đóng góp cho một mục đích cao cả hơn bản thân.
Tha thứ cho những lỗi lầm của người khác, và của chính mình.
Tập trung vào những điểm mạnh của mình, để làm những việc có ích.
Tìm kiếm những công việc, hoạt động dung hòa được hai yếu tố trên.

Bạn sẽ nhận thấy rằng, khi bạn cho đi, bạn cũng nhận lại được rất nhiều, và cuộc sống của bạn sẽ trở nên phong phú, ý nghĩa, và hạnh phúc hơn.

ĐỌC THÊM: [P15] LUẬT CHO ĐI: SERIES KHÁM PHÁ BÍ ẨN QUY LUẬT CUỘC SỐNG

Hãy sống một cuộc đời mà ở đó, lợi ích của bạn và lợi ích của người khác không còn là hai đường thẳng song song, không bao giờ gặp nhau, mà là hai đường thẳng giao nhau, cắt nhau, tạo nên một điểm chung, một điểm hội tụ: Hạnh phúc. Hạnh phúc của bạn, hạnh phúc của người khác, và hạnh phúc của tất cả chúng ta.