By Chúng ta hãy cùng nhau hình dung những tình huống sau:
Tình huống 1 (Cá nhân): Hãy tưởng tượng bạn đã nỗ lực không ngừng, vượt qua bao khó khăn, thử thách để đạt được mọi thứ mình từng mơ ước: một sự nghiệp thành công rực rỡ, một gia đình hạnh phúc viên mãn, tiền bạc dư dả, của cải vật chất không thiếu thứ gì… Nhưng rồi, một ngày, khi ngồi một mình trong căn biệt thự sang trọng, nhìn ra khung cảnh thành phố lung linh, bạn bất chợt cảm thấy một sự trống rỗng khó tả, một nỗi buồn sâu thẳm len lỏi vào tâm hồn. Mọi thứ xung quanh dường như mất đi ý nghĩa, nhạt nhòa, vô vị. Bạn tự hỏi: Rồi sao nữa? Mình đã đạt được tất cả những điều này để làm gì? Chúng có thực sự quan trọng không? Đâu là ý nghĩa thực sự của cuộc đời mình?
Tình huống 2 (Xã hội): Chúng ta đang sống trong một thế giới đầy biến động, với những bất công, bạo lực, xung đột, và khổ đau diễn ra hàng ngày. Những giá trị đạo đức, tôn giáo, chính trị mà chúng ta từng tin tưởng, từng dựa vào để định hướng cuộc sống, dường như đang lung lay, sụp đổ, hoặc bị thách thức dữ dội. Niềm tin vào một trật tự thế giới tốt đẹp, vào sự tiến bộ của nhân loại, đang bị xói mòn. Liệu có một ý nghĩa nào đó cho tất cả những điều này, hay cuộc đời chỉ là một chuỗi những sự kiện ngẫu nhiên, hỗn loạn, vô nghĩa? Phải chăng chúng ta đang sống trong một thời đại của sự hư vô?
Tình huống 3 (Lịch sử): Sau Thế chiến I, châu Âu, cái nôi của nền văn minh phương Tây, rơi vào một cuộc khủng hoảng tinh thần sâu sắc. Sự tàn khốc khủng khiếp của chiến tranh, sự sụp đổ của các đế chế hùng mạnh, và sự mất niềm tin vào lý trí, vào khoa học, vào những giá trị truyền thống, đã làm nảy sinh một tư tưởng, một tâm trạng lan rộng trong giới trí thức và nghệ sĩ: Chủ nghĩa hư vô (Nihilism). Họ cảm thấy mọi thứ đều giả dối, mọi lý tưởng đều sụp đổ, mọi nỗ lực đều vô nghĩa.
Chủ nghĩa hư vô, với tuyên bố táo bạo rằng cuộc đời không có ý nghĩa khách quan, không có giá trị đạo đức tuyệt đối, không có chân lý nào là chắc chắn, không có mục đích cuối cùng, đã gây ra một cú sốc lớn đối với tư duy truyền thống. Liệu đây có phải là một cái nhìn bi quan, yếm thế, một sự buông xuôi trước sự vô nghĩa của cuộc đời, hay là một sự thật trần trụi, một thách thức mà chúng ta buộc phải đối mặt?
Nếu mọi giá trị, mọi niềm tin, mọi lý tưởng đều sụp đổ, nếu mọi thứ đều trở nên vô nghĩa, thì chúng ta nên sống như thế nào? Có cách nào để vượt qua cảm giác hư vô, trống rỗng, mất phương hướng đó? Có con đường nào để chúng ta tìm thấy, hoặc tạo ra, một ý nghĩa nào đó cho sự tồn tại ngắn ngủi của mình trên cõi đời này?
Trong bài viết hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá Chủ nghĩa hư vô – Nihilism, một tư tưởng có vẻ đáng sợ, u ám, thậm chí là cực đoan, nhưng thực ra lại ẩn chứa những tầng lớp ý nghĩa sâu sắc, và có thể mở ra cho chúng ta một cái nhìn mới mẻ, táo bạo về bản chất của cuộc đời, về tự do, trách nhiệm, và ý nghĩa của sự tồn tại. Chủ nghĩa hư vô không chỉ là một học thuyết triết học, mà còn là một tâm trạng, một thái độ sống, đã và đang ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực của đời sống, từ nghệ thuật, văn học, đến chính trị, xã hội.
Chúng ta sẽ không chỉ dừng lại ở việc định nghĩa Chủ nghĩa hư vô, mà còn đi sâu vào phân tích các hình thái khác nhau của nó, những luận điểm ủng hộ và phản bác nó, những hệ quả mà nó có thể gây ra, và quan trọng hơn, những cách mà các triết gia, các nhà tư tưởng, các nghệ sĩ, và cả những con người bình thường, đã đối diện, đã vượt qua, và thậm chí là đã lợi dụng sự hư vô để tìm thấy ý nghĩa, sức mạnh, và sự tự do cho riêng mình.
Chủ nghĩa hư vô là gì? – sự phủ định mọi giá trị
Định nghĩa
Chủ nghĩa hư vô (Nihilism), bắt nguồn từ tiếng Latin nihil có nghĩa là không có gì, là một quan điểm triết học, một thái độ sống, phủ nhận sự tồn tại của ý nghĩa khách quan, giá trị đạo đức tuyệt đối, chân lý chắc chắn, và mục đích cuối cùng trong cuộc đời. Nó là sự bác bỏ những niềm tin, những giá trị, những quy tắc mà chúng ta thường coi là hiển nhiên, là nền tảng cho cuộc sống.
Quan trọng cần lưu ý, chủ nghĩa hư vô không nhất thiết đồng nghĩa với sự chán nản, tuyệt vọng, bi quan, yếm thế. Nó có thể là một sự giải phóng khỏi những ảo tưởng, những ràng buộc giả tạo, những giáo điều lỗi thời. Nó có thể mở ra một không gian cho sự tự do, sáng tạo, và tự khẳng định. Tuy nhiên, nó cũng có thể dẫn đến sự hoài nghi cực đoan, sự mất phương hướng, và thậm chí là sự hủy diệt.
Các hình thái của chủ nghĩa hư vô
- Hư vô đạo đức (Moral Nihilism): Đây là quan điểm cho rằng không có hành động nào là đúng hay sai, tốt hay xấu một cách khách quan. Mọi giá trị đạo đức (như thiện, ác, công bằng, bất công…) đều là do con người tạo ra, do văn hóa, xã hội quy định, và không có giá trị phổ quát, không có giá trị tuyệt đối. Một hành động có thể được coi là đúng ở nơi này, nhưng lại sai ở nơi khác; đúng trong thời đại này, nhưng lại sai trong thời đại khác.
- Hư vô nhận thức (Epistemological Nihilism): Quan điểm này phủ nhận khả năng của con người trong việc đạt được kiến thức chắc chắn, chân lý tuyệt đối. Mọi thứ chúng ta biết, mọi thứ chúng ta tin, đều chỉ là tương đối, chủ quan, bị giới hạn bởi giác quan, kinh nghiệm, và ngôn ngữ của chúng ta. Không có một sự thật khách quan nào tồn tại bên ngoài chúng ta.
- Hư vô siêu hình (Metaphysical Nihilism): Đây là hình thái hư vô cực đoan nhất, phủ nhận sự tồn tại của bất kỳ thực tại khách quan nào, bất kỳ bản chất, mục đích, hay ý nghĩa nào của vũ trụ và vạn vật. Theo quan điểm này, thế giới chỉ là một sự hỗn độn ngẫu nhiên, không có trật tự, không có lý do tồn tại.
- Hư vô chính trị (Political Nihilism): Quan điểm này phủ nhận mọi hệ thống chính trị, xã hội, coi chúng là giả tạo, áp bức, không có giá trị thực sự. Những người theo chủ nghĩa hư vô chính trị thường có thái độ chống đối, nổi loạn, hoặc thờ ơ với mọi thể chế, mọi quyền lực.
- Hư vô hiện sinh (Existential Nihilism): Đây là hình thái hư vô gần gũi nhất với đời sống cá nhân. Nó khẳng định rằng cuộc đời không có ý nghĩa nội tại, không có mục đích được định sẵn. Con người sinh ra, tồn tại, rồi chết đi, mà không có một lý do, một ý nghĩa khách quan nào cho sự tồn tại đó. Chúng ta phải đối mặt với sự vô nghĩa của cuộc đời, với sự tự do và trách nhiệm tuyệt đối trong việc tạo ra ý nghĩa cho chính mình (nếu muốn).
Các triết gia liên quan đến chủ nghĩa Hư vô
Không phải tất cả các triết gia liên quan đến chủ nghĩa hư vô đều tự nhận mình là nhà hư vô, hoặc theo đuổi chủ nghĩa hư vô một cách cực đoan. Nhiều người trong số họ chỉ đơn giản là đối diện với vấn đề hư vô, khám phá những hệ quả của nó, hoặc tìm cách vượt qua nó:
Friedrich Nietzsche (1844-1900)
Có lẽ là triết gia có ảnh hưởng lớn nhất đến chủ nghĩa hư vô, dù ông không phải là một nhà hư vô theo nghĩa đen. Câu nói nổi tiếng Thượng đế đã chết (God is dead) của Nietzsche không phải là một lời tuyên bố vui mừng, mà là một sự chẩn đoán về tình trạng tinh thần của thời đại ông (và có lẽ cả thời đại chúng ta). Nietzsche cho rằng, niềm tin vào Thượng đế, vào các giá trị tôn giáo, đạo đức truyền thống, đã suy tàn, không còn đủ sức thuyết phục đối với con người hiện đại.
Điều này dẫn đến sự sụp đổ của các giá trị, sự trống rỗng về ý nghĩa, và nguy cơ của chủ nghĩa hư vô. Tuy nhiên, Nietzsche không dừng lại ở đó. Ông coi sự chết của Thượng đế là một cơ hội để con người tự do sáng tạo ra những giá trị mới, những ý nghĩa mới, phù hợp với cuộc sống trần thế, chứ không phải tìm kiếm ở một thế giới siêu nhiên nào khác. Ông đề cao ý chí quyền lực (will to power), tinh thần Dionysus (sự say mê, cuồng nhiệt với cuộc sống), và khái niệm Siêu nhân (Overman) – người vượt lên trên những giá trị cũ kỹ, tự tạo ra giá trị riêng, và sống một cuộc đời mạnh mẽ, sáng tạo.
Albert Camus (1913-1960)
Camus không phải là một nhà hư vô, mà là một nhà văn, nhà triết học theo đuổi chủ nghĩa phi lý (Absurdism). Ông cho rằng cuộc đời về cơ bản là vô nghĩa (absurd), vì có một sự mâu thuẫn không thể giải quyết giữa khát vọng tìm kiếm ý nghĩa của con người và sự im lặng, vô nghĩa của vũ trụ. Tuy nhiên, Camus không kêu gọi sự tuyệt vọng, buông xuôi. Ngược lại, ông khuyến khích con người nổi loạn (revolt) chống lại sự vô nghĩa, bằng cách sống hết mình, theo đuổi đam mê, trân trọng vẻ đẹp của cuộc sống, và đấu tranh cho công lý, tự do.
Tác phẩm nổi tiếng nhất của ông, Huyền thoại Sisyphus, đã sử dụng hình ảnh Sisyphus (nhân vật trong thần thoại Hy Lạp bị trừng phạt phải vĩnh viễn đẩy một tảng đá lên đỉnh núi, rồi lại nhìn nó lăn xuống) để minh họa cho sự vô nghĩa của cuộc đời, nhưng cũng để khẳng định rằng, ngay cả trong sự vô nghĩa đó, con người vẫn có thể tìm thấy niềm vui và ý nghĩa.
Jean-Paul Sartre (1905-1980)
Sartre là một trong những đại diện tiêu biểu nhất của chủ nghĩa hiện sinh (Existentialism), một trường phái triết học có nhiều điểm giao thoa với chủ nghĩa hư vô. Sartre, cũng như Nietzsche, tin rằng không có Thượng đế, không có một bản chất người cố định, và không có một ý nghĩa cuộc đời được định sẵn.
Con người hoàn toàn tự do lựa chọn, và phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về những lựa chọn đó. Tuy nhiên, khác với chủ nghĩa hư vô thuần túy, Sartre không cho rằng cuộc đời là hoàn toàn vô nghĩa. Ông cho rằng, chính vì cuộc đời không có ý nghĩa sẵn có, nên con người phải tự mình tạo ra ý nghĩa cho cuộc đời mình, thông qua hành động, dấn thân, và sáng tạo.
Các nhà tư tưởng Hậu hiện đại (Postmodernism)
Chủ nghĩa hậu hiện đại không đồng nhất với chủ nghĩa hư vô, nhưng có một số điểm chung. Các nhà tư tưởng hậu hiện đại (như Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean-François Lyotard) phủ nhận các đại tự sự (grand narratives) – tức là những hệ thống tư tưởng lớn, những câu chuyện lớn, những lý thuyết tổng quát về thế giới và con người (ví dụ: tôn giáo, chủ nghĩa Marx, chủ nghĩa tự do…).
Họ cho rằng mọi thứ đều là tương đối, đa nghĩa, không ổn định, không có một chân lý tuyệt đối, một trung tâm, một điểm tựa vững chắc nào. Tư tưởng này có thể dẫn đến một hình thức của chủ nghĩa hư vô, khi mọi giá trị, mọi niềm tin đều bị nghi ngờ, bị giải cấu trúc (deconstruction).
Những triết gia và các trường phái tư tưởng kể trên đã có cái nhìn và cách tiếp cận khác nhau đối với vấn đề hư vô. Một số người coi đó là một nguy cơ cần phải vượt qua, một số khác lại xem đó là một cơ hội để giải phóng và sáng tạo. Tuy nhiên, tất cả họ đều buộc chúng ta phải đối diện với câu hỏi: Nếu cuộc đời không có ý nghĩa sẵn có, thì chúng ta phải làm gì?
Những luận điểm ủng hộ chủ nghĩa Hư vô
Sự sụp đổ của các giá trị truyền thống
Trong xã hội hiện đại, đặc biệt là ở phương Tây, các giá trị tôn giáo, đạo đức, chính trị truyền thống – những giá trị từng là nền tảng vững chắc cho đời sống tinh thần của con người – đang bị lung lay, thậm chí sụp đổ. Khoa học kỹ thuật phát triển vượt bậc, mang lại những tiện nghi vật chất chưa từng có, nhưng đồng thời cũng làm xói mòn niềm tin vào những điều siêu nhiên, những điều thiêng liêng.
Con người không còn tin vào Thượng đế, vào thiên đường, vào địa ngục, vào sự trừng phạt hay phần thưởng ở kiếp sau. Những quy tắc đạo đức truyền thống, dựa trên Kinh Thánh hoặc các giáo lý tôn giáo khác, cũng không còn được coi là tuyệt đối, là bất biến. Thay vào đó, người ta ngày càng nhấn mạnh vào quyền tự do cá nhân, vào sự đa dạng của các giá trị, và vào tính tương đối của mọi chuẩn mực đạo đức.
Sự phát triển của khoa học, đặc biệt là thuyết tiến hóa của Darwin, cũng góp phần làm suy yếu niềm tin vào một mục đích, một ý nghĩa cao cả của sự tồn tại. Con người không còn được coi là trung tâm của vũ trụ, là loài được Thượng đế tạo ra theo hình ảnh của Ngài, mà chỉ là một loài động vật, sản phẩm của quá trình tiến hóa tự nhiên, không có gì đặc biệt hơn các loài khác.
Tuy nhiên, sự sụp đổ của các giá trị truyền thống không nhất thiết mang lại hạnh phúc hay ý nghĩa cho con người. Ngược lại, nó có thể dẫn đến sự trống rỗng, mất phương hướng, khủng hoảng tinh thần, khi con người không còn biết bám víu vào đâu, không còn biết điều gì là đúng, điều gì là sai, điều gì là có ý nghĩa.
Tính tương đối của mọi thứ
Một trong những luận điểm quan trọng của chủ nghĩa hư vô là không có gì là tuyệt đối, mọi thứ đều tương đối, mọi quan điểm, mọi giá trị, mọi chân lý đều có thể đúng hoặc sai, tùy thuộc vào góc nhìn, vào bối cảnh, vào văn hóa, vào thời đại.
Thuyết tương đối của Einstein, trong lĩnh vực vật lý, đã cho thấy rằng không gian, thời gian, và khối lượng không phải là những đại lượng tuyệt đối, mà có thể thay đổi tùy thuộc vào hệ quy chiếu của người quan sát. Điều này đã có ảnh hưởng sâu sắc đến tư duy triết học, làm lung lay niềm tin vào những chân lý vĩnh cửu, bất biến.
Trong lĩnh vực đạo đức, không có một hành động nào là đúng hay sai một cách tuyệt đối. Một hành động có thể được coi là đúng trong nền văn hóa này, nhưng lại bị coi là sai trong nền văn hóa khác. Một hành động có thể được coi là đúng trong thời đại này, nhưng lại bị coi là sai trong thời đại khác. Ngay cả những nguyên tắc đạo đức cơ bản nhất, như không được giết người, cũng có thể bị vi phạm trong những trường hợp đặc biệt (ví dụ: tự vệ, chiến tranh).
Trong lĩnh vực nhận thức, không có một chân lý nào là tuyệt đối, là chắc chắn. Mọi kiến thức của chúng ta đều chỉ là tương đối, bị giới hạn bởi giác quan, kinh nghiệm, và ngôn ngữ của chúng ta. Chúng ta không bao giờ có thể biết được sự thật một cách trọn vẹn, khách quan.
Sự vô nghĩa của vũ trụ
Khoa học hiện đại, với những khám phá về vũ trụ bao la, vô tận, đã làm cho con người cảm thấy mình thật nhỏ bé, tầm thường, và vô nghĩa. Trái đất chỉ là một hành tinh nhỏ bé trong hệ Mặt trời, hệ Mặt trời chỉ là một phần nhỏ bé của dải Ngân hà, và dải Ngân hà chỉ là một trong hàng tỷ thiên hà trong vũ trụ. Sự tồn tại của con người trên Trái đất, so với lịch sử hàng tỷ năm của vũ trụ, chỉ là một khoảnh khắc ngắn ngủi, không đáng kể.
Nguyên lý vị nhân (Anthropic principle), một khái niệm trong vật lý và vũ trụ học, cho rằng những hằng số vật lý cơ bản của vũ trụ (như tốc độ ánh sáng, hằng số hấp dẫn,…) có những giá trị rất đặc biệt, cho phép sự sống (và con người) có thể tồn tại. Tuy nhiên, điều này không nhất thiết có nghĩa là vũ trụ được tạo ra vì con người, hoặc có mục đích là để cho con người tồn tại. Nó có thể chỉ là một sự trùng hợp ngẫu nhiên, trong vô số những vũ trụ có thể có, với những hằng số vật lý khác nhau.
Giải phóng khỏi ảo tưởng
- Phá bỏ ràng buộc: Chủ nghĩa hư vô có thể giải phóng con người khỏi những giáo điều, quy tắc cứng nhắc, và những ảo tưởng hão huyền. Không có Chân lý với C viết hoa và không ràng buộc đạo đức tuyệt đối cho phép một người tự do khám phá bản thân
- Tự do và sáng tạo: Khi không còn bị ràng buộc bởi những giá trị có sẵn, con người có thể tự do sáng tạo ra những giá trị mới, sống một cuộc đời theo cách riêng, và khám phá những khả năng tiềm ẩn của bản thân.
- Sống thật với chính mình: Bằng cách rũ bỏ những kỳ vọng bên ngoài, những người theo chủ nghĩa hư vô có thể tìm thấy sự tự do trong việc xác định ý nghĩa và mục đích của riêng họ, hoặc chấp nhận cuộc sống không có ý nghĩa nội tại.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, chủ nghĩa hư vô cũng có thể dẫn đến những hệ quả tiêu cực, như sự mất phương hướng, sự tuyệt vọng, sự suy đồi đạo đức, và thậm chí là sự tự hủy hoại. Vì vậy, việc tiếp cận chủ nghĩa hư vô cần phải có sự cân nhắc, thận trọng, và tỉnh táo.
Những luận điểm phản bác chủ nghĩa hư vô
Nguy cơ của sự tuyệt vọng
Một trong những phản bác mạnh mẽ nhất đối với chủ nghĩa hư vô là nó có thể dẫn đến sự tuyệt vọng, chán nản, mất động lực sống, và thậm chí là tự tử. Nếu mọi thứ đều vô nghĩa, không có mục đích, không có giá trị, không có gì đáng để phấn đấu, thì tại sao chúng ta phải cố gắng, phải làm bất cứ điều gì? Tại sao phải học tập, làm việc, xây dựng các mối quan hệ, hay thậm chí là sống? Nếu không có một ý nghĩa cao cả hơn, một mục đích cuối cùng, thì cuộc đời có vẻ như chỉ là một chuỗi những sự kiện ngẫu nhiên, vô vị, và cuối cùng sẽ kết thúc bằng cái chết.
Nhiều người cảm thấy rằng, nếu không có một ý nghĩa khách quan cho cuộc đời, thì không có lý do gì để tiếp tục sống, để vượt qua những khó khăn, thử thách. Họ có thể rơi vào trạng thái hư vô thụ động (passive nihilism), buông xuôi, thờ ơ với mọi thứ, không còn quan tâm đến bất cứ điều gì.
Nền tảng của đạo đức
Một phản bác quan trọng khác đối với chủ nghĩa hư vô, đặc biệt là hư vô đạo đức, là nó có thể phá hủy nền tảng của đạo đức, dẫn đến sự hỗn loạn, vô đạo đức, và sự sụp đổ của xã hội. Nếu không có giá trị đạo đức khách quan, không có hành động nào là đúng hay sai một cách tuyệt đối, thì mọi hành động đều được phép? Kẻ giết người, kẻ trộm cắp, kẻ nói dối… đều có thể biện minh cho hành động của mình bằng cách nói rằng, đó là lựa chọn của tôi, không có gì là đúng hay sai cả?
Nếu không có một hệ thống giá trị đạo đức chung, làm sao chúng ta có thể xây dựng một xã hội công bằng, trật tự, và ổn định? Làm sao chúng ta có thể hợp tác, tin tưởng lẫn nhau, và cùng nhau giải quyết những vấn đề chung? Chủ nghĩa hư vô, nếu được áp dụng một cách cực đoan, có thể dẫn đến một xã hội mạnh được yếu thua, nơi mà quyền lực quyết định tất cả, và không có chỗ cho công lý, tình thương, hay lòng trắc ẩn.
Liên hệ với thuyết Vị kỷ
Nếu không có tiêu chuẩn đạo đức khách quan, liệu tất cả chúng ta có nên hành động vì lợi ích cá nhân?
Khả năng của sự hợp tác
Con người là động vật xã hội, chúng ta cần có sự hợp tác, tin tưởng, chia sẻ, và giúp đỡ lẫn nhau để tồn tại và phát triển. Xã hội loài người, với những thành tựu văn minh, khoa học, kỹ thuật, nghệ thuật… đều là kết quả của sự hợp tác qua hàng ngàn năm. Chủ nghĩa hư vô, với sự phủ nhận mọi giá trị, mọi niềm tin, có thể phá hủy những nền tảng này, khiến con người trở nên cô lập, ích kỷ, và không còn khả năng hợp tác với nhau.
Nếu mọi người đều tin rằng cuộc đời không có ý nghĩa, không có giá trị, thì họ sẽ không còn động lực để đóng góp cho xã hội, để xây dựng một tương lai tốt đẹp hơn. Họ có thể trở nên thờ ơ, vô cảm, và chỉ quan tâm đến lợi ích cá nhân trước mắt.
Ý nghĩa chủ quan
Ngay cả khi cuộc đời không có ý nghĩa khách quan (tức là một ý nghĩa được ban cho từ bên ngoài, từ một đấng siêu nhiên, hay từ vũ trụ), chúng ta vẫn có thể tạo ra ý nghĩa chủ quan cho riêng mình, thông qua hành động, sáng tạo, các mối quan hệ, mục tiêu, giá trị mà chúng ta lựa chọn. Chúng ta có thể tìm thấy ý nghĩa trong công việc, trong gia đình, trong bạn bè, trong nghệ thuật, trong khoa học, trong việc giúp đỡ người khác, trong việc bảo vệ môi trường, hoặc trong bất kỳ điều gì mà chúng ta cảm thấy quan trọng.
Chủ nghĩa hiện sinh, một trường phái triết học có liên quan đến chủ nghĩa hư vô, đã nhấn mạnh vào khả năng của con người trong việc tự tạo ra ý nghĩa cho cuộc đời mình. Dù cuộc đời có thể vô nghĩa về mặt khách quan, nhưng chúng ta vẫn có thể sống một cuộc đời có ý nghĩa bằng cách dấn thân, hành động, và lựa chọn những giá trị mà mình theo đuổi.
Chủ nghĩa hư vô có thể là điểm khởi đầu, nhưng không nhất thiết phải là điểm kết thúc.
ĐỌC THÊM: CHỦ NGHĨA VỊ KỶ: LỢI ÍCH BẢN THÂN LÀ TRÊN HẾT?
Vượt qua hư vô – tìm thấy ý nghĩa trong sự vô nghĩa
Chủ nghĩa Hiện sinh (Existentialism)
Chấp nhận sự vô nghĩa của cuộc đời, nhưng không đầu hàng một cách tiêu cực. Tự do lựa chọn, chịu trách nhiệm về hành động, và chủ động tạo ra ý nghĩa cho riêng mình, thông qua những dự án mà mình dấn thân vào. (Sartre nhấn mạnh đến khái niệm dấn thân – engagement – như một cách để tạo ra ý nghĩa.)
Không buông xuôi mà là chấp nhận làm tiền đề.
Sống chân thực (authentically), không trốn tránh sự thật về sự tồn tại, không tự lừa dối mình bằng những ảo tưởng, không sống theo những khuôn mẫu áp đặt từ bên ngoài.
ĐỌC THÊM: CHỦ NGHĨA HIỆN SINH: TỰ DO, TRÁCH NHIỆM VÀ Ý NGHĨA CUỘC ĐỜI
Kẻ Nổi Loạn (The Rebel) – Albert Camus
Chống lại sự phi lý (absurdity) của cuộc đời không phải bằng cách phủ nhận nó, mà bằng cách nổi loạn (revolt) một cách tỉnh thức. Nổi loạn ở đây không phải là hành động phá phách, bạo lực, mà là sự khẳng định giá trị của cuộc sống ngay trong lòng sự vô nghĩa. Đó là việc theo đuổi những giá trị mình tin tưởng (tình yêu, công lý, tự do, vẻ đẹp…), dấn thân vào cuộc sống, giúp đỡ người khác, và tận hưởng từng khoảnh khắc, dù biết rằng cuộc đời là hữu hạn, và mọi nỗ lực của chúng ta rồi cũng sẽ tan biến.
Sisyphus hạnh phúc: Dù công việc của Sisyphus là vô nghĩa, nhưng chính sự chấp nhận và kiên trì của ông khiến công việc đó mang một ý nghĩa riêng.
Siêu Nhân (Overman/Superman) – Friedrich Nietzsche
Vượt lên trên những giá trị tầm thường, những giá trị của đám đông, những giá trị của bầy đàn (herd morality), tự mình tạo ra những giá trị mới, những chuẩn mực mới, phù hợp với cuộc sống trần thế, với sức mạnh và ý chí của bản thân. Sống một cuộc đời mạnh mẽ, sáng tạo, độc lập, và đầy ý nghĩa, không cần đến sự an ủi của tôn giáo hay các hệ thống đạo đức truyền thống.
Yêu định mệnh (Amor Fati): Không chỉ chấp nhận mà còn yêu lấy số phận, bao gồm cả những khổ đau.
Tìm kiếm ý nghĩa trong những điều nhỏ bé
Tình yêu, tình bạn, gia đình, nghệ thuật, âm nhạc, văn chương, thiên nhiên, sự học hỏi, sự khám phá, sự giúp đỡ người khác, sự đóng góp cho cộng đồng… – những điều này, dù có vẻ nhỏ bé, tầm thường, nhưng lại có thể mang lại ý nghĩa chủ quan cho cuộc đời, giúp chúng ta cảm thấy hạnh phúc, kết nối, và có mục đích. Chúng ta không cần phải tìm kiếm ý nghĩa ở đâu xa xôi, mà có thể tìm thấy nó ngay trong cuộc sống hàng ngày, trong những trải nghiệm bình dị.
- Ví dụ: Tìm thấy ý nghĩa trong việc trồng cây, nuôi thú cưng, đọc một cuốn sách hay, nghe một bản nhạc yêu thích, trò chuyện với bạn bè, ngắm nhìn hoàng hôn…
Chấp nhận tính hữu hạn
Nhận thức về cái chết, về sự hữu hạn của cuộc đời, không phải là để bi quan, yếm thế, mà là để thúc đẩy chúng ta sống trọn vẹn hơn, ý nghĩa hơn, không lãng phí thời gian vào những điều vô bổ, những điều không thực sự quan trọng. Memento Mori (Hãy nhớ rằng ngươi sẽ chết) là một lời nhắc nhở không phải để sợ hãi, mà để trân trọng từng khoảnh khắc, từng hơi thở, từng cơ hội mà chúng ta có được.
- Thay đổi góc nhìn: Thay vì coi hư vô là một bi kịch, một sự trống rỗng đáng sợ, hãy coi nó là một sự giải phóng khỏi những gánh nặng của ý nghĩa, của mục đích, của những kỳ vọng. Nó cho phép chúng ta tự do định nghĩa lại cuộc sống, tự do lựa chọn cách mình muốn sống, và tự do tận hưởng sự tồn tại, mà không cần phải tuân theo bất kỳ một khuôn mẫu, một quy tắc nào.
Hài hước và chủ nghĩa Hư vô tích cực
Đôi khi, tiếng cười là cách tốt nhất để đối diện với sự vô nghĩa.
Chủ nghĩa hư vô tích cực (Optimistic Nihilism) là một nhánh của hư vô luận, cho rằng vì cuộc sống không có ý nghĩa khách quan, mỗi người có thể tự do tạo ra ý nghĩa cho riêng mình, hoặc không cần ý nghĩa gì cả và cứ tận hưởng cuộc sống.
Những phương pháp trên không phải là những phương thuốc chữa khỏi hoàn toàn sự hư vô, nhưng chúng có thể giúp chúng ta sống chung với nó, vượt qua nó, và thậm chí là tìm thấy những điều tốt đẹp, ý nghĩa ngay trong lòng sự vô nghĩa của cuộc đời.
ĐỌC THÊM: CHỦ NGHĨA KHÓA LẠC – HEDONISM: THEO ĐUỔI LẠC THÚ – ĐÚNG HAY SAI?
Kết luận
Chủ nghĩa hư vô, như chúng ta đã cùng nhau khám phá, là một tư tưởng phức tạp, đa chiều, và gây nhiều tranh cãi. Nó không đơn thuần là sự bi quan, yếm thế, chán đời, mà còn là một thách thức, một lời cảnh tỉnh về bản chất của cuộc đời, về sự hữu hạn của kiếp người, về sự mong manh của các giá trị, và về sự tự do (đôi khi đáng sợ) của mỗi cá nhân trong việc tự định nghĩa bản thân và ý nghĩa cuộc sống. Nó có nhiều hình thái, nhiều cấp độ, và có thể được hiểu, được tiếp cận theo nhiều cách khác nhau.
Cá nhân tôi tin rằng, chủ nghĩa hư vô không phải là một sự thật trần trụi duy nhất, một kết luận cuối cùng về cuộc đời, mà đúng hơn, nó là một phần của sự thật, một khía cạnh của bức tranh lớn về sự tồn tại. Cuộc đời có thể không có ý nghĩa khách quan, phổ quát, được định sẵn từ bên ngoài, nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta không thể, không nên, hoặc không có quyền tạo ra ý nghĩa chủ quan cho riêng mình.
Thách thức thực sự không phải là trốn tránh sự hư vô, phủ nhận nó, hay chìm đắm trong nó, mà là đối diện với nó một cách tỉnh thức, vượt qua nó một cách dũng cảm, và tìm thấy, hoặc tạo ra, một ý nghĩa nào đó, dù là nhỏ bé, tạm thời, trong sự tồn tại ngắn ngủi của mình trên cõi đời này. Đó có thể là ý nghĩa trong công việc, trong các mối quan hệ, trong nghệ thuật, trong sự cống hiến, hay đơn giản chỉ là trong việc tận hưởng từng khoảnh khắc.
Tôi mong rằng, sau bài viết này, mỗi chúng ta sẽ dành thời gian để suy ngẫm về những câu hỏi mà chủ nghĩa hư vô đặt ra:
- Nếu cuộc đời không có ý nghĩa sẵn có, thì điều gì là quan trọng đối với bạn? Bạn muốn sống cuộc đời như thế nào? Bạn muốn theo đuổi những giá trị gì?
- Bạn có đang sống một cuộc đời chân thật, phù hợp với những giá trị mà bạn thực sự tin tưởng, hay bạn đang sống theo những kỳ vọng của người khác, của xã hội?
- Bạn có đang trốn tránh sự tự do và trách nhiệm của mình, hay bạn đã sẵn sàng đối diện với chúng, và sử dụng chúng để tạo ra một cuộc đời đáng sống?
- Bạn sẽ để lại di sản gì sau khi bạn không còn trên thế gian này?
ĐỌC THÊM: [P9] HÀNH TRÌNH KHAI PHÁ: DI SẢN BẠN MUỐN ĐỂ LẠI LÀ GÌ?
Hãy dũng cảm đối diện với sự vô nghĩa (nếu bạn cảm thấy như vậy), đừng sợ hãi nó, đừng để nó làm bạn tê liệt. Hãy tìm kiếm, hoặc tạo ra, ý nghĩa cho cuộc đời mình. Hãy sống một cuộc đời đáng sống, một cuộc đời mà bạn có thể tự hào, dù cho nó có thể không có ý nghĩa gì trong bức tranh toàn cảnh của vũ trụ bao la.
Hư vô không phải là dấu chấm hết, không phải là một lời tuyên án tử hình cho ý nghĩa cuộc sống, mà là một dấu hỏi lớn, một khởi đầu mới, một lời mời gọi chúng ta suy ngẫm, tìm kiếm, sáng tạo, và tự định nghĩa bản thân. Câu trả lời là gì, hoàn toàn tùy thuộc vào mỗi chúng ta.
