Vai trò của phụ nữ trong lịch sử Yoga

Yoga, với lịch sử hàng ngàn năm, là di sản quý báu chung của nhân loại, một con đường rèn luyện thân tâm hướng đến sự hòa hợp, an lạc và tự do. Như một dòng sông vĩ đại, Yoga chảy qua nhiều thời đại, nhiều nền văn hóa, được bồi đắp và phát triển bởi công sức và trí tuệ của biết bao thế hệ hành giả, không phân biệt giới tính, tuổi tác hay địa vị xã hội. Tuy nhiên, khi lật giở những trang sử về Yoga, ta thường bắt gặp hình ảnh của các bậc thầy nam giới, những vị đạo sư, triết gia đã góp phần định hình và truyền bá Yoga. Điều này vô tình che mờ đi vai trò quan trọng, những đóng góp to lớn và thầm lặng của phụ nữ trong việc gìn giữ, phát triển và lan tỏa di sản Yoga qua dòng chảy thời gian.

Phải chăng lịch sử Yoga đã bỏ quên những người phụ nữ? Hay vai trò của họ đã không được ghi nhận một cách xứng đáng? Bài viết này sẽ làm sáng tỏ vai trò của phụ nữ trong dòng chảy lịch sử Yoga, từ thời kỳ Vệ Đà cổ đại đến thời kỳ Yoga hiện đại ngày nay. Chúng ta sẽ cùng nhau khám phá những đóng góp thầm lặng mà vĩ đại của những người phụ nữ, từ các nữ tiên tri (Rishikas), các nữ đạo sư (Yoginis), cho đến những người tiên phong truyền bá Yoga ra thế giới và đông đảo nữ hành giả đang thực hành và lan tỏa Yoga trong thời đại ngày nay.

Như một sự tiếp nối và bổ sung cho tinh thần “Yoga cho mọi người” mà chúng ta đã khám phá trong mật mã thứ mười (P10), bài viết này nhấn mạnh sự đa dạng và phong phú của Yoga, khẳng định rằng Yoga không phải là đặc quyền của riêng ai, mà là một con đường chung, một di sản chung, được bồi đắp bởi cả nam giới và phụ nữ. Bằng cách nhìn nhận và tôn vinh vai trò của phụ nữ, ta sẽ có được cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về lịch sử Yoga, đồng thời truyền cảm hứng cho thế hệ mai sau tiếp tục gìn giữ và phát huy di sản quý báu này.

Hãy cùng bắt đầu hành trình khám phá vai trò của những người phụ nữ, những bông hoa sen thầm lặng mà ngát hương trong vườn hoa Yoga rực rỡ sắc màu.

Vai trò của phụ nữ trong yoga cổ điển (trước thế kỷ 19)

Để hiểu rõ vai trò của phụ nữ trong Yoga, ta cần ngược dòng thời gian, trở về với cội nguồn của Yoga trong nền văn minh Ấn Độ cổ đại. Trong giai đoạn này, dấu ấn của phụ nữ tuy không được ghi chép đầy đủ như nam giới, nhưng vẫn hiện diện trong các thánh ca Vệ Đà, trong triết lý Upanishad, và trong các thực hành Tantra.

Thời kỳ Vệ đà (khoảng 1500 – 500 TCN)

Nữ tiên tri (Rishikas – ऋषिका): Thời kỳ Vệ Đà, nền tảng của triết lý và tôn giáo Ấn Độ, đã chứng kiến vai trò quan trọng của phụ nữ trong đời sống tinh thần và tôn giáo. Các nữ tiên tri, được gọi là Rishikas, đã tham gia vào việc sáng tác, truyền dạy các thánh ca Vệ Đà – những bản kinh cổ xưa nhất, chứa đựng những tư tưởng triết học sâu sắc, bao gồm cả những tư tưởng sơ khai về Yoga. Điều này cho thấy phụ nữ thời kỳ này được tôn trọng về mặt trí tuệ và tâm linh, có quyền tiếp cận và tham gia vào các hoạt động tôn giáo, tri thức quan trọng.
Gargi Vachaknavi và Maitreyi: Hai nữ triết gia nổi tiếng được nhắc đến trong Brihadaranyaka Upanishad, một trong những bộ kinh Upanishad quan trọng nhất. Gargi được biết đến với những cuộc tranh luận triết học sắc bén với nhà hiền triết Yajnavalkya, thể hiện sự uyên bác và khả năng tư duy logic không thua kém nam giới. Maitreyi lại khao khát tìm kiếm sự bất tử, đặt ra những câu hỏi sâu sắc về bản chất của linh hồn và thực tại tối hậu. Câu chuyện về Gargi và Maitreyi cho thấy phụ nữ thời kỳ này có vai trò quan trọng trong việc phát triển tri thức tâm linh, và những đóng góp của họ đã được ghi nhận trong các văn bản triết học quan trọng.
Nữ thần (Devis – देवी): Trong văn hóa Vệ Đà, các nữ thần (Devis) được tôn thờ rộng rãi và đóng vai trò quan trọng không kém các nam thần. Các nữ thần như Saraswati (nữ thần trí tuệ), Lakshmi (nữ thần thịnh vượng), Ushas (nữ thần bình minh), Prithvi (nữ thần đất mẹ),… thể hiện những phẩm chất cao đẹp, sức mạnh, trí tuệ và năng lượng tâm linh (Shakti). Hình tượng các nữ thần này cho thấy sự tôn trọng đối với nữ giới trong xã hội Vệ Đà, và khẳng định vai trò của năng lượng nữ tính (Shakti) trong việc duy trì và vận hành vũ trụ. Shakti sau này trở thành một khái niệm quan trọng trong triết lý Yoga, đặc biệt là trong Tantra.

Như vậy, thời kỳ Vệ Đà đã ghi nhận những đóng góp quan trọng của phụ nữ trong lĩnh vực tôn giáo, triết học và tâm linh, đặt nền móng cho vai trò của phụ nữ trong Yoga sau này. Dù không có ghi chép cụ thể về việc phụ nữ thực hành Yoga trong thời kỳ này, nhưng sự hiện diện của các Rishikas, các nữ triết gia uyên bác, và sự tôn thờ các nữ thần cho thấy phụ nữ có vai trò không thể phủ nhận trong việc hình thành và phát triển những tư tưởng triết học, những giá trị tinh thần làm nền tảng cho Yoga.

Thời kỳ Yoga cổ điển (Yoga Sutras – khoảng thế kỷ thứ 2 TCN đến thế kỷ thứ 4 CN):

Hạn chế do định kiến xã hội: Đến thời kỳ Yoga Cổ Điển, được đánh dấu bởi sự ra đời của Yoga Sutras do Patanjali biên soạn, vai trò của phụ nữ trong xã hội Ấn Độ đã có những thay đổi nhất định so với thời kỳ Vệ Đà. Các định kiến xã hội về vai trò và vị trí của phụ nữ đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc thực hành Yoga. Phụ nữ thường bị hạn chế trong việc tiếp cận các kiến thức và thực hành tâm linh, nhường chỗ cho nam giới trở thành những người nắm giữ và truyền dạy chính. Do đó, trong Yoga Sutras, ta không thấy đề cập trực tiếp đến vai trò của phụ nữ trong việc thực hành Yoga.
Những ngoại lệ mờ nhạt: Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là không có phụ nữ thực hành Yoga trong thời kỳ này. Chắc chắn vẫn có những phụ nữ đã âm thầm thực hành và đạt được những thành tựu nhất định, nhưng không được ghi chép lại một cách đầy đủ. Lịch sử thường tập trung vào những nhân vật nổi bật, có ảnh hưởng lớn, mà vô tình bỏ quên những đóng góp thầm lặng của những cá nhân ít được biết đến, đặc biệt là phụ nữ trong xã hội phụ quyền.
Shakti trong Yoga Sutras: Mặc dù không trực tiếp đề cập đến phụ nữ, Yoga Sutras vẫn gián tiếp nhắc đến năng lượng nữ tính thông qua khái niệm Shakti. Shakti được xem là năng lượng sáng tạo, nền tảng của vũ trụ, đối lập với Purusha (ý thức thuần túy). Sự kết hợp giữa Shakti và Purusha tạo nên toàn bộ thực tại. Dù không được nhân cách hóa thành hình tượng nữ thần như trong thời kỳ Vệ Đà, khái niệm Shakti trong Yoga Sutras vẫn thể hiện sự công nhận đối với vai trò và sức mạnh của năng lượng nữ tính trong cấu trúc vũ trụ và trong chính con đường Yoga.

Thời kỳ Tantra (khoảng thế kỷ thứ 6 đến thế kỷ thứ 13 CN):

Sự trỗi dậy của nữ tính: Tantra Yoga đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Yoga, với sự đề cao vai trò của nữ giới và năng lượng Shakti. Tantra nhìn nhận vũ trụ như một sự kết hợp hài hòa giữa năng lượng nam tính (Shiva) và năng lượng nữ tính (Shakti). Shakti được tôn vinh như nguồn gốc của mọi sự sáng tạo, mọi sức mạnh và mọi sự biến đổi.
Nữ đạo sư Yoginis (योगिनी): Khác với thời kỳ Yoga Cổ Điển, thời kỳ Tantra chứng kiến sự xuất hiện của nhiều nữ đạo sư Yoga, được gọi là Yoginis. Họ đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển và truyền dạy các pháp môn bí truyền của Tantra. Các Yoginis được tôn kính vì trí tuệ, năng lực tâm linh và khả năng dẫn dắt các hành giả trên con đường Yoga. Hình ảnh các Yoginis thường được khắc họa trong các đền đài, tranh tượng, thể hiện sự tôn trọng và ngưỡng mộ đối với vai trò của họ trong truyền thống Tantra.
Vai trò trong thực hành: Phụ nữ đóng vai trò trung tâm trong các nghi lễ và thực hành Yoga Tantra. Họ không chỉ là người thực hành, mà còn là hiện thân của Shakti, là nguồn năng lượng sáng tạo và giác ngộ. Các nghi lễ Tantra thường bao gồm các thực hành thiền định, trì chú, sử dụng các biểu tượng (yantra), và các kỹ thuật bí truyền khác, nhằm đánh thức và hợp nhất năng lượng Shakti trong cơ thể. Trong nhiều truyền thống Tantra, phụ nữ được xem là có mối liên hệ mật thiết với Shakti, và do đó, có khả năng đặc biệt trong việc thực hành và đạt được thành tựu tâm linh.

Như vậy, lịch sử Yoga cổ điển cho thấy sự thăng trầm trong vai trò của phụ nữ. Từ sự hiện diện nổi bật trong thời kỳ Vệ Đà, đến sự hạn chế trong thời kỳ Yoga Cổ Điển, và sự trỗi dậy mạnh mẽ trong thời kỳ Tantra. Dù không được ghi chép đầy đủ, nhưng chắc chắn rằng phụ nữ đã luôn âm thầm đóng góp vào việc gìn giữ và phát triển di sản Yoga. Sự tôn vinh Shakti, năng lượng nữ tính thiêng liêng, chính là minh chứng rõ ràng nhất cho vai trò không thể phủ nhận của phụ nữ trong Yoga cổ đại.

Vai trò của phụ nữ trong yoga hiện đại (thế kỷ 19 – nay)

Bước sang thời kỳ hiện đại (từ thế kỷ 19 đến nay), vai trò của phụ nữ trong Yoga đã có những bước tiến vượt bậc, từ chỗ bị che mờ, hạn chế đến trở thành lực lượng nòng cốt, dẫn dắt và truyền cảm hứng trong cộng đồng Yoga toàn cầu. Giai đoạn này có thể được chia thành hai thời kỳ chính:

Giai đoạn đầu (thế kỷ 19 – đầu thế kỷ 20): Những người tiên phong dũng cảm

Blanche DeVries: Được xem là người phụ nữ phương Tây đầu tiên học Yoga và mở trường dạy Yoga tại Mỹ vào đầu thế kỷ 20. Bà đã đối mặt với nhiều định kiến và khó khăn khi mang một bộ môn vốn được xem là “dành cho nam giới” đến với phụ nữ phương Tây. Nhưng với sự kiên trì và lòng đam mê, bà đã thành công trong việc truyền bá Yoga, truyền cảm hứng cho nhiều phụ nữ khác bước vào con đường này.
Indra Devi (Eugenie Peterson): Học trò của Krishnamacharya, Indra Devi là một trong những người phụ nữ có ảnh hưởng nhất trong lịch sử Yoga hiện đại. Bà đã mang Yoga đến với nhiều quốc gia trên thế giới, từ châu Âu, châu Mỹ đến châu Á. Bà đặc biệt chú trọng đến việc giảng dạy Yoga cho phụ nữ, và viết nhiều cuốn sách về chủ đề này. Indra Devi đã chứng minh rằng Yoga không chỉ dành cho nam giới hay người Ấn Độ, mà là một di sản chung của nhân loại, mang lại lợi ích cho tất cả mọi người.

Vượt qua định kiến: Blanche DeVries, Indra Devi và những người tiên phong khác đã phá bỏ những định kiến xã hội về vai trò của phụ nữ, mở ra cánh cửa để phụ nữ tiếp cận với Yoga. Họ đã truyền cảm hứng cho hàng ngàn phụ nữ khám phá sức mạnh nội tâm và tìm thấy sự tự do, hạnh phúc thông qua Yoga. Họ cũng đặt nền móng cho sự phát triển mạnh mẽ của Yoga trong thế kỷ 20 và 21.

Giai đoạn phát triển mạnh mẽ (giữa thế kỷ 20 – nay): sự trỗi dậy của nữ giới

Tham gia rộng rãi: Từ giữa thế kỷ 20, phụ nữ bắt đầu tham gia vào Yoga ngày càng đông đảo, không chỉ với tư cách là học viên mà còn là giáo viên, nhà nghiên cứu và lãnh đạo. Yoga trở thành một phần quan trọng trong đời sống của nhiều phụ nữ, giúp họ cải thiện sức khỏe, cân bằng cuộc sống và phát triển bản thân.
Những đóng góp nổi bật: Giai đoạn này chứng kiến sự xuất hiện của nhiều nữ đạo sư Yoga có ảnh hưởng lớn, đóng góp vào sự phát triển và đa dạng hóa của Yoga.
Geeta Iyengar: Con gái của B.K.S. Iyengar, Geeta Iyengar đã phát triển phương pháp Iyengar Yoga, chú trọng vào sự chính xác, căn chỉnh trong từng tư thế, và sử dụng dụng cụ hỗ trợ. Bà cũng viết nhiều cuốn sách về Yoga cho phụ nữ, đặc biệt là Yoga trong thai kỳ và sau sinh.
Dona Holleman: Một học trò xuất sắc của Iyengar, Dona Holleman đã phát triển phương pháp “Trung tâm và Kênh” (Centering and Channeling), nhấn mạnh vào sự kết nối giữa các phần khác nhau của cơ thể và sự di chuyển của năng lượng. Bà cũng đề cao vai trò của trực giác và sự cảm nhận trong thực hành Yoga.
Judith Hanson Lasater: Được mệnh danh là “mẹ đẻ” của Restorative Yoga, Judith Hanson Lasater đã phát triển một phương pháp Yoga nhẹ nhàng, thư giãn, sử dụng nhiều dụng cụ hỗ trợ để giúp cơ thể và tâm trí nghỉ ngơi sâu. Phương pháp của bà đặc biệt hữu ích cho những người bị căng thẳng, mệt mỏi, hoặc đang hồi phục sau chấn thương.
Seane Corn: Một giáo viên Yoga nổi tiếng người Mỹ, Seane Corn đã kết hợp Yoga với các hoạt động xã hội, sử dụng Yoga như một phương tiện để nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội và môi trường, truyền cảm hứng cho mọi người sống có trách nhiệm và cống hiến cho cộng đồng.

Đây chỉ là một vài ví dụ về những nữ đạo sư Yoga có ảnh hưởng lớn. Còn rất nhiều người phụ nữ khác đang ngày đêm đóng góp cho sự phát triển của Yoga trên toàn thế giới.

Yoga cho phụ nữ: Nhận thức được nhu cầu và đặc điểm riêng của phụ nữ, nhiều chuyên ngành Yoga dành riêng cho phụ nữ đã ra đời và phát triển mạnh mẽ. Yoga bầu giúp phụ nữ mang thai duy trì sức khỏe, sự dẻo dai và chuẩn bị cho quá trình sinh nở. Yoga cho mẹ và bé giúp phụ nữ sau sinh phục hồi sức khỏe, tăng cường sự kết nối với con. Yoga trị liệu cũng hỗ trợ điều trị các vấn đề phụ khoa, cải thiện sức khỏe sinh sản và nâng cao chất lượng cuộc sống cho phụ nữ.

Vai trò hiện tại

Giáo viên và học viên: Ngày nay, phụ nữ chiếm đa số trong cộng đồng Yoga cả ở phương Tây lẫn phương Đông. Họ không chỉ là những người thực hành Yoga mà còn là những giáo viên Yoga tài năng, nhiệt huyết, truyền bá Yoga đến với mọi người.
Nhà lãnh đạo và truyền cảm hứng: Nhiều phụ nữ đã trở thành những nhà lãnh đạo tinh thần, những người truyền cảm hứng cho hàng triệu người trên thế giới thông qua việc giảng dạy, viết sách, và chia sẻ kinh nghiệm của mình. Họ sử dụng tiếng nói và sức ảnh hưởng của mình để nâng cao nhận thức về Yoga, về sức khỏe, về các vấn đề xã hội, và truyền cảm hứng cho mọi người sống một cuộc đời ý nghĩa và trọn vẹn hơn.
Nghiên cứu và phát triển: Phụ nữ cũng đóng góp tích cực vào việc nghiên cứu khoa học về Yoga, chứng minh những lợi ích của Yoga đối với sức khỏe thể chất và tinh thần. Họ cũng không ngừng sáng tạo, phát triển các phương pháp Yoga mới, phù hợp với nhu cầu và đặc điểm của từng nhóm đối tượng, làm cho Yoga ngày càng trở nên đa dạng, phong phú và gần gũi với cuộc sống.

Như vậy, từ những người tiên phong dũng cảm đến những nhà lãnh đạo truyền cảm hứng, phụ nữ đã và đang đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc định hình và phát triển Yoga hiện đại. Họ không chỉ tiếp nối truyền thống, mà còn mang đến cho Yoga những góc nhìn mới, những phương pháp mới, những nguồn năng lượng mới, làm cho Yoga ngày càng trở nên phổ biến và hữu ích cho tất cả mọi người. Sự đóng góp của phụ nữ đã góp phần to lớn vào việc biến Yoga thành một hiện tượng toàn cầu, một di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Thách thức và cơ hội

Song hành với những đóng góp to lớn, phụ nữ trong Yoga cũng phải đối mặt với không ít thách thức, đồng thời cũng đứng trước nhiều cơ hội để phát triển bản thân, kết nối cộng đồng và khẳng định vai trò của mình.

Thách thức

Định kiến giới: Mặc dù vai trò của phụ nữ trong Yoga ngày càng được công nhận, nhưng những định kiến giới vẫn còn tồn tại ở một số nơi. Quan niệm cho rằng Yoga là bộ môn “dành cho phái nữ” khiến nhiều nam giới e ngại khi tiếp cận Yoga, trong khi một số người vẫn cho rằng phụ nữ không nên đảm nhiệm vai trò lãnh đạo trong lĩnh vực này. Những định kiến này cần được thay đổi để Yoga thực sự trở thành một con đường rộng mở cho tất cả mọi người.
Cân bằng cuộc sống: Phụ nữ thường đảm nhận nhiều vai trò trong cuộc sống: vừa làm việc, vừa chăm sóc gia đình, vừa theo đuổi đam mê. Việc cân bằng giữa thực hành Yoga với trách nhiệm gia đình và công việc là một thách thức không nhỏ. Để duy trì việc thực hành Yoga đều đặn, phụ nữ cần có sự sắp xếp thời gian hợp lý, sự hỗ trợ từ gia đình và cộng đồng, cũng như sự quyết tâm và kỷ luật với bản thân.
Hình ảnh lý tưởng hóa: Truyền thông và mạng xã hội thường xây dựng hình ảnh lý tưởng hóa về cơ thể người tập Yoga, tạo ra áp lực cho phụ nữ phải có một thân hình “hoàn hảo”. Điều này đi ngược lại với tinh thần của Yoga, vốn đề cao sự chấp nhận và yêu thương bản thân. Phụ nữ cần nhận thức rõ rằng mỗi cơ thể là duy nhất, và vẻ đẹp thực sự đến từ sự khỏe mạnh, tự tin và an lạc nội tâm, chứ không phải từ một khuôn mẫu bên ngoài.

Cơ hội

Bên cạnh những thách thức, phụ nữ cũng có rất nhiều cơ hội để phát triển và tỏa sáng trong lĩnh vực Yoga.

Phát triển toàn diện: Yoga mang lại cho phụ nữ cơ hội để phát triển toàn diện cả về thể chất, tinh thần và tâm linh. Qua thực hành Yoga, phụ nữ có thể cải thiện sức khỏe, nâng cao sự dẻo dai, sức mạnh, rèn luyện ý chí, phát triển trí tuệ cảm xúc, và kết nối với bản thể chân thật. Yoga giúp phụ nữ khám phá tiềm năng vô hạn của bản thân, trở thành phiên bản tốt đẹp nhất của chính mình.
Kết nối cộng đồng: Yoga tạo ra một cộng đồng hỗ trợ, nơi phụ nữ có thể gặp gỡ, giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi lẫn nhau. Cộng đồng Yoga mang đến cảm giác thân thuộc, gắn kết, giúp phụ nữ vượt qua những khó khăn, thử thách trong cuộc sống. Sự hỗ trợ và động viên từ cộng đồng là nguồn sức mạnh to lớn giúp phụ nữ kiên trì và tiến bộ trên con đường Yoga.
Lãnh đạo và truyền cảm hứng: Với sự nhạy cảm, trực giác và lòng từ bi, phụ nữ có tố chất để trở thành những nhà lãnh đạo, những người truyền cảm hứng trong lĩnh vực Yoga. Họ có thể dẫn dắt, hướng dẫn, chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm của mình với những người khác, giúp họ tìm thấy con đường Yoga phù hợp và đạt được những lợi ích từ việc thực hành. Phụ nữ cũng có thể sử dụng tiếng nói và sức ảnh hưởng của mình để lan tỏa tinh thần Yoga, truyền cảm hứng cho cộng đồng sống khỏe mạnh, hạnh phúc và có ý nghĩa hơn.

ĐỌC THÊM: LỢI ÍCH CỦA YOGA CHO PHỤ NỮ: CHÌA KHÓA VƯƠN TỚI SỨC KHỎE VÀ HẠNH PHÚC

Kết luận

Phụ nữ đã, đang và sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ, phát triển và lan tỏa Yoga. Từ những nữ tiên tri Vệ Đà, những Yoginis thời kỳ Tantra, đến những người tiên phong truyền bá Yoga ra phương Tây và những nữ đạo sư, nhà lãnh đạo truyền cảm hứng trong thời đại ngày nay, phụ nữ đã luôn là một phần không thể thiếu của dòng chảy Yoga. Cần phải ghi nhận, tôn vinh và tiếp tục phát huy những đóng góp to lớn ấy.

Tuy vẫn còn đó những thách thức, nhưng cánh cửa Yoga luôn rộng mở chào đón tất cả phụ nữ. Hãy gạt bỏ những định kiến, vượt qua những rào cản, và tự tin bước vào hành trình Yoga. Hãy khám phá sức mạnh nội tâm, phát triển bản thân toàn diện, và kết nối với cộng đồng Yoga để cùng nhau học hỏi, chia sẻ và trưởng thành.

Yoga là di sản chung của nhân loại, và phụ nữ, với sự nhạy cảm, trực giác, lòng từ bi và khả năng kết nối, sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc đưa Yoga đến với thế giới, vì một tương lai tốt đẹp hơn cho tất cả mọi người. Hãy để Yoga trở thành nguồn sức mạnh, nguồn cảm hứng để phụ nữ tự tin tỏa sáng, sống trọn vẹn với tiềm năng của mình, và góp phần xây dựng một thế giới hòa bình, an lạc và tràn đầy yêu thương.